Odžačka bitka u partizanskim izvorima
Zoran DUJAK
Opći pregled
U vlaškomalskoj su bitci sudjelovali i partizanski ratni zrakoplovi (sovjetski Iljušini 11-2 i njemački Junkeri Ju 87). Oni su od 21. do 24. svibnja bombardirali Odžak i okolna sela (Prud, Dubicu, Balegovac i Mrku Adu), a napose bunkere u Vlaškoj Mali.
Rovovske su borbe bile krvave. Neki su vojni položaji prelazili iz ruke u ruku po šest puta. U višetjednim borbama partizani su pretrpjeli teške gubitke. Na odžačko-vlaškomalskom je bojištu samo iz jedne srbijanske općine (Petrovac na Mlavi) poginulo 50 boraca, ranjeno 40, »dok se ostalima ne zna broj, jer su neki sa visoke obale bacani u Savu, a neki su skakali sami.«214
Druga partizanska jedinica (16. muslimanska brigada) je za samo četiri dana (od 23. do 27. travnja) izgubila preko 200 ljudi, uključujući i 30 oficira. Partizanski izvor priznaje: »Ustaše215 su Šesnaestoj muslimanskoj brigadi uništile ceo jedan bataljon. Partizanske snage su od naoružanja izgubile bateriju topova, tri bacača i jednu protivtenkovsku pušku.«216
U vlaškomalskoj bitci 1945. sudjelovalo je oko 20 tisuća partizana, uglavnom Srba i Bošnjaka. Sudjelovali su i hrvatski partizani (brigada KNOJ-a iz Slavonije). Jedan od zapovjednika odžačke operacije bio je komandant 38. partizanske divizije Franjo Herljević, raniji komandant 18. hrvatske istočnobosanske brigade. Na Odžaku su ginuli Hrvati-partizani rodom od Karlovca, Đakova, Zeline, Knina, Livna, Duvna (Tomislavgrada), Viteza..., pa čak i iz odžačkih sela.²¹7
Ibrahim Lojić, partizanski komandant 4. bataljona 16. muslimanske brigade, u svom ratnom dnevniku ovako opisuje zadnji dan vlaškomalske bitke:
»25. V poslije pola noći otpočinje žestoka i posljednja bitka za V. Mahalu [Vlašku Malu]. Opkoljeni sa svih strana, zbijeni na prostoru od jednog kilometra kvadratnog, uporno se brane ustaše. Nebo je neprestano obasjano raketama i rafalima svijetlećih metaka ispaljenih iz stotinu mitraljeza. Paljba je vrila kao u kotlu. Vrlo se rijetko može prepoznati da li puca top ili bacač, mitraljez ili puške. Meci su zviždali sa svih strana kao vjetar, pošto je premali opkoljeni prostor. A ravnica je. Oko 5 sati ujutro, pod pritiskom urnebesne i nezapamćene vatre, ustaška rulja u neredu napravi prodor u našu stranu i prisili nas da se povučemo do Prnjavora. Talas ustaške rulje sve više je kuljao naprijed i pored silnih žrtava koje ostavljaju iza sebe.«218
214) Isti izvor nastavlja: »O majkama i ženama u crnom, o siročadi da Vam ne pišem; to znate i sami.« Dopis broj 2-2/15. od 10. 2. 2015. CUБHOP, Пetpobaц нa Mлabи, u potpisu Председник проф. Димитрије Радосавјевић. Dopis poslan Udruzi »fra Grga Vilić« nalazi se u arhivu Udruge.
215) Gotovo svi izvori (i jugoslavenski, i srpski, i bošnjački, i hrvatski), pa i preživjele hrvatske žrtve iz odžačkoga kraja, nazivaju vlaškomalske branitelje »ustašama«. Rijetki partizanski izvori priznaju da su na odžačkom području djelovali domobrani. Tako Hronologija narodnooslobodilačkog rata 1941-1945. (Beograd: Vojnoizdavački zavod, 1964.) na str. 1083 spominje da su 21. ožujka 1945. »u rejonu Odžaka (kod Bos. Šamca) delovi 25. divizije 2. armije JA zarobili i razoružali 1 domobranski bataljon«. Činjenica je daje od 1941. do 1945. izginulo ukupno 106 mjesnih (odžačkih) ustaša i čak 2449 mjesnih domobrana. Odnos između izginulih mjesnih domobrana i ustaša je 23 prema 1. Stoga je točna tvrdnja balegovačkoga župnika vlč. Matije Šimića (rodom iz Vlaške Male) da se u odžačkom kraju nalazi »najveće grobište hrvatskih domobrana na prostorima Hrvatske i prostorima Bosne i Hercegovine«. (Vidjeti tekst »Sjećanje na žrtve hrvatskih domobrana« vlč. Šimića na http://www.zupa-novoselo-balegovac.com.) Ukupan broj hrvatskih žrtava s odžačkoga područja iz drugoga svjetskog rata iznosi 3375 ljudi. Vidjeti podatke u tabeli »Pregled žrtava po pripadnosti vojnim postrojbama i načinu stradanja« na str. 345 u knjizi fra Grge Vilića Vrijeme stradanja (Tuzla: Bosanska riječ; Odžak: HKD Napredak, 2005.). Srpski autori navode da su od 1941. do 1945. sa općine Odžak kao »žrtve fašističkog terora« (od Nijemaca, ustaša i četnika) poginuli 1151 Srbin, samo 71 Hrvat i samo 55 Bošnjaka. Vidjeti Živko Tadić i Milan Lj. Borojević, Knjiga drugova: otrgnuti od zaborava. (Šamac: Opštinski odbor SUBNOR-a; Modriča: Srpski kulturni centar, 2008.), str. 146.
216) Анто Цигелјевић »Последнја битка у Европи 1945.: Почетек одсудне битке«, Bечернје Новости (Београд), 25. 1. 1978., str. 29.
217) Samo iz jedne partizanske brigade (14. srednjobosanske) na vlaškomalskom su bojištu izginuli Hrvati: Mirko Omisić i Živko Teklić (Livno), Viktor Stazičko (Tomislavgrad), Ivan Mihelić (Karlovac), Mato Pastuhović (Knin), Drago Skledar (Sv. Ivan Zelina), Stjepan Tomljenović (Đakovo), Jozo Šajić (Donji Svilaj) itd. Vidjeti Stevo Samardžija, 14. srednjobosanska NOU brigada. (Banja Luka: Skupština opštine Prnjavor, 1983.), str. 369-388.
218)Ahmet Đonlagić, 27. istočnobosanska divizija. (Beograd: Vojnoizdavački zavod, 1983.), str. 517-518.
Izvještaj štaba 27. udarne divizije od 5. juna 1945. štabu 6. armije JA o likvidaciji ustaških uporišta na prostoru između rijeka Bosne i Save i Odžaka
ŠTAB
XXVII. UDARNE DIVIZIJE J.A.
Op. Pov. Broj: 117/45.
5. juna 1945. godine
Tuzla
Izvještaj o operacijama za vreme od 15. do 31. maja 1945. godine. ŠTABU VI. ARMIJE
Dostavljamo vam redovni petnaestodnevni operacijski izvještaj za vrijeme od 15. do 31. maja 1945. godine.
Situacija: Na sektoru Novi Grad - Vlaška Mala - Odžak - Mrka Ada - Balegovac - Dubica -Prud i nadalje se nalazi ustaška grupa u jačini oko 2000-3000 boraca.
Iako su toj grupi u vremenu od 1. do 15. V. od naše strane nanijeti prilični gubitci, kao i daje njihov opstanak bezizlazan, ipak njihova borbenost i upornost nije popuštala, već svakim danom vrše ispade i na naše napade odgovaraju kontranapadima i stalno rade na pojačavanju svojih uporišta izradom novih bunkera i streljačkih rovova, iz čega se moglo zaključiti daje ova ustaška banda rešena na borbu do posljednjega borca.
U toku borbi, koje su vođene u vremenu od 1. do 15. maja, u kojima je učestvovala i artiljerija a jednom i avijacija, uvidelo se da se sa oružjem sa kojim je divizija raspolagala ne mogu ustaška uporišta: Odžak, Vlaška Mala, Dubica i Prud likvidirati i da su daljnji napadi pješadijom bez jačeg učešća avijacije i motorizacije bezuspješni. Imajući sve ovo pred očima donet je sledeći zaključak:
1) Da se rasporedom naših jedinica i jedinica 53. divizije, Posavsko-trebavskog odreda i jednog slavonskog bataljona Narodne odbrane ova ustaška grupa potpuno blokira i istoj onemogući izvlačenje iz obruča.
2) Da se zatraži avijacija i motorizacija.
3) Da se naše jedinice popune, srede i pripreme za odlučujući napad koji će uslediti po dolasku motorizacije i avijacije.
4) Da se sa manjim pješadijskim snagama stalno vrše napadi na neprijateljska uporišta u cilju iscrpljavanja neprijatelja i prikupljanja podataka o istom.
Raspored naših jedinica: Za potpuno obručavanje [opkoljavanje] ove ustaške grupe i za izvršenje priprema za odlučujući napad, jedinice koje učestvuju na tome sektoru zauzimaju sledeći raspored:
14. Krajiška [srednjobosanska] brigada 53. divizije postavila se na liniju: Svilaj - Vrbovac -Lipik.
16. Muslimanska brigada na liniji: Duge Njive - Potočani - Srnova [Srnava].
19. Birčanska brigada, pojačana jednim bataljonom Posavsko-trebavskog odreda, na liniji: Srnova -južno od Odžaka.
20. Romanijska brigada (bez dva bataljona koji se nalaze na sektoru Gračanica - Ozren - Doboj) postavila se sa jednim bataljonom južno od Mrke Ade, a jednim bataljonom uz desnu obalu reke Bosne od skele kod Modriče do Mrke Ade.
Posavsko-trebavski odred zaposjeda desnu obalu reke Bosne od Mrke Ade do Bos. Šamca [olovkom je dopisano: »sa zadatkom sprečavanja ustašama prelaz r. Bosne«].
Jedan slavonski bataljon Narodne odbrane zaposjeda lijevu obalu rijeke Save od Slav. Šamca do Svilaja.
Tok operacija:
Od 15. do 24. V. vršeni su svakodnevni napadi sa manjim snagama na spoljnja neprijateljska uporišta, a pojedini manji izviđački dijelovi zabacivali su se kroz međuprostore u dublju pozadinu neprijateljske odbrane. Svi ovi napadi imali su više-manje karakter demonstrativnih napada i cilj istih bio je uznemiravanje i vezivanje ustaških snaga za ona uporišta, koja su kao glavni ciljevi bili određeni za lučenje iz vazduha.
Ovim napadima uspjelo se skoro uvijek ustaše izvući iz njihovih dobro utvrđenih uporišta (na svaki naš napad odgovarali su kontranapadom) i nanositi im gubitke, a osim toga i potpuno prikriti naše namjere.
21. V. u cilju jače odbrane reke Bosne prebačene su dvije čete II. bataljona 20. brigade iz Karanovca u Miloševac i iste su zaposjele položaje na desnoj obali reke Bosne severno od Miloševca, na mjestima gdje je reka Bosna usljed niskog vodostaja postala gazna.
U toku 22. V. avijacija je izvršila svoja izviđanja i tom prilikom su bombardovana pojedina neprijateljska uporišta.
Preko cijelog dana 23. i 24. V. avijacija žestoko bombarduje neprijateljska uporišta: Odžak, Vlašku Malu, Dubicu, Mrku Adu, Balegovac i Prud te nanosi neprijatelju teške gubitke kako u živoj snazi tako i u materijalu. Ovim uspjelim vazdušnim napadima i najjača neprijateljska uporišta su razorena te je nastupila opšta dezorganizacija odbrane, a kod boraca sve veća i veća demoralizacija, pa je tako preduslov za samu likvidaciju bio osiguran.
Istoga dana u 23 časova jedinice 19. i 20. brigade vrše koncentrisani napad na Odžak, koji nakon dvočasovne borbe uspjevaju zauzeti i zaposjesti. Zauzimanjem Odžaka stvoren je preduslov za napad na najjače neprijateljsko uporište Vlašku Malu.
25. V. u 4 sata ujutro izvršenje opšti napad sa svim snagama i to:
Jedinice 53. divizije jačini snagama vrše brz prodor duž desne obale reke Save sve do Pruda, koji u prvom naletu likvidiraju jakim iznenadnim prepadom, a potom od pravca Pruda vrše napad na Dubicu. Drugom slabijom kolonom preko D. Brezika vrše bočni napad na Vlašku Malu.
16. brigada sa svoja 3 bataljona napada Vlašku Malu (najjače neprijateljsko uporište) u tri pravca: Duge Njive - Lipik; kota 108 — Krčevine; Potočani - Prnjavor - kota 96.
19. brigada jednim dijelom svojih snaga potpomaže likvidaciju Vlaške Male, a drugim dijelom snaga napada sa jugoistočne strane na Dubicu.
20. brigada i Posavsko-trebavski odred jačim snagama drže odbranu reke Bosne, a manjim snagama koje su u toku noći 24/25. izvršile forsiranje reke Bosne napadaju na neprijateljske položaje duž leve obale reke Bosne i bočno potpomažu likvidaciju Dubice.
Nakon žestoke tročasovne borbe neprijatelj je razbijen i glavna neprijateljska uporišta po našim borcima zaposjednuta pa je odmah nastavljeno proganjanje i uništavanje neprijatelja.
26. i 27. V. produžilo se sa čišćenjem cijelog sektora, što je tih dana i završeno sa potpunim uništenjem neprijatelja, sem manjih grupica koje su se u toku 25. V. uspjele da izvuku u pravcu Vučjaka [tj. Plandišća].
Zaključak:
Gubitci i dobitci (samo na pravcima dejstva naših jedinica [iz 27. udarne divizije]):
a) Neprijateljski: 881 mrtvih, 104 ranjenih (među njima vođa ustaša Petar Rajkovac), 572 zarobljena [...].
Za štab:
načelnik štaba - major Vodušek221
221) »Izvještaj štaba 27. udarne divizije od 5. juna 1945. štabu 6. armije JA o likvidaciji ustaških uporišta na prostoru između rijeka Bosne i Save i Odžaka.« Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije. Tom IV, knjiga 34. Borbe u Bosni i Hercegovini 1945. godine. (Beograd: Vojnoistorijski institut, 1974.), str. 926. Kopija originala (pisana strojem, latinicom) u arhivu Vojnoistorijskog instituta (AVII), reg. br. 14-22, k. 1111.
Vrelo:"Plandišće", str. 100-104